BIBLE LO PIAN CHHUAH DAN
BIBLE
LO PIAN CHHUAH DAN
-
Rev. Johana
Bible tih ṭawngkam hi sapṭawng a ni a, Mizoten ‘Baibul’ tiin kan ṭawng angin kan hmang zui ve ta zêl a ni. Sap ṭawnga ‘Bible’
tih chu Latin ṭawng ‘Biblia’ tih aṭanga lâk a ni a. Chu chu Grik ṭawng ‘Biblos’
tih aṭanga lâk a
ni ve leh a, a awmzia chu ‘lehkhabu’
tihna a ni. Lehkhabu pakhat te deuh si sawina atân hian ‘biblion’ an hmang a, pakhat aia tam sawi dâwn chuan ‘biblia’ hman a ni ṭhin. French ṭawngin ‘la
bible’ an ti a, French ṭawng aṭang
chuan sap ṭawngin ‘bible’ tih hi lo piângin, Mizoten ‘Baibul’ kan lo ti ve ta a ni.
Bible sawina atân hian ‘lehkha thu’ (scripture)
tih te pawh hman a ni ve ṭhîn
a. II Tim 3:15-ah pawh ‘lehkha thianghlim’ tih hman a ni bawk. Tin, Judate
chuan Bible hi ‘kitbe haqqodish’ an
ti a, ‘lehkhabu thianghlim’ tihna a ni. Mizoten ‘Pathian Lehkhabu thiânghlim’
tiin a bu chhung thu hrilhfiahna ṭha tak ni pah fâwmin kan lo phuah a, a mâwiin a
inhmeh hle a ni.
Bible hi mi chi hrang hrangten hun hrang
hrangah tum leh chhan hrang hrang neia an ziah a ni a. A tîrah tûmah hian Bible
ziah an tum sa lêm lo. Heng lehkhabute hi ziah a lo nih tâkah chuan Pathian
inpuânna leh a duh zâwng leh duh loh zâwng hriât theihna lehkhabu a ni tih ringtuten
an hria a, rinna leh thiltih teh nân an hmang a, zawi zawiin Pathian lehkhabuah
an lo pawm ta a ni.
I.
THUTHLUNG HLUI:
Thuthlung Hlui bu hi Judate chuan an Bible bîkah
an pawm a. Hlawm thumah an ṭhen a, chûngte chu:
i)
Torah (Mosia lehkhabu pangâte):
Genesis, Exodus, Leviticus, Numbers leh
Deuteronomy bûte hi ‘Torah’ tiin an sawi ṭhin. Heng lehkhabute hi ‘Pentateuch’ an vuah a, ‘Mosia lehkhabu panga-te’ tiin an sawi bawk
ṭhin. ‘Torah’
tih chu ‘thupêk, dân, zirtîrna’ ti tein a hrilhfiah theih âwm e. Mosia ziahah
an ngai a ni. Judate hi thluak ṭha tak hnam an nih avangin ziaka thu vawn ṭhat an chîng lêm lova, thawnthû anga ṭawngkâa inhlan chhâwn mai an chîng zawk a,
chutiang chuan chhuan rei tak tak thlengin an inhlân chhâwng ṭhin
a ni. Heng Mosia lehkhabu pangate pawh hi a hlâwma, tuna kan neih ang thlapa an
neih meuh chu kum BC zabi 6-na laihâwl vêlah a ni daiha chhût a ni. Bible atâna
an pawm phei chu BC zabi 4-na vel daih nia ngaih a ni.
Samari mite leh Judate hi BC zabi 4-na lai vela
intithiam lo ṭan niin an lang a, Samari mite phei chuan tun
thleng hian heng kan sawi tak Mosia lehkhabu pangâte chauh hi Bible-ah an pawm
nghe nge a ni. Mosia ziak chu a ni tlângpui ngei ang a, mahse Joshua 24:26-a
Joshuan Lalpa Danbu-ah a ziah thû lo lang pawh hi tûna kan sawi ‘Torah’ thô hi
a ni a. Tin, Mosia hian ama thih thûte hi a ziak thei lo hrim hrim a, hêngte
avang hian Mosia ziah niin a hming tumtû ni mahse Mosia ni lo midang pawhin an
kut an thlâk ve ngêi tih erawh hnial rual a ni lo thung.
ii)
Nebiim (Zawlnei lehkhabute):
Hebrai
Bible/Thuthlung Hluia an lehkhabu dang leh chu zawlneite lehkhabû ‘Nebiim’ hi a
ni. Jushua, Roreltute, Samuela 1&2, Lalte 1&2, Isaia, Jeremia, Ezekiela
leh zawlnei tê 12-te hi ‘Nebiim’ tia zawlneite lehkhabua an huamtîr chinte chu
an ni.
Zawlneite
lehkhabu hi Torah ai chuan Bible-ah an pawm har deuh nia ngaih a ni.
Amaherawhchu lehkhabu ṭhenkhatte hi chu ringtute inpâwlkhawmin rei tak
an lo hman fo tawh a ni. A lakhawmtûte hi tûte nge tih hriât theih ni tawh
chiah lo mahse zawlnei ngaisangtu leh an zirtirnain a hneh takte an nih a
rinawm. Kum BC 22 velah khan zawlnei lehkhabute hi lak khawm fel tawh ngei niin
a lang. Kum 180BC lai vela thuziak Jesus
ben Sirach finna bu-ah chuan tuna zawlneite lehkhabu kan sawi ang chiaha
indawt fel thlapa dah a lô ni tawh a ni (Sirach 45:10). Chuvangin hemi kum hma
lam hian zawlnei lehkhabute hi phuah khawm fel tawh a nih a rin theih a ni. Ben
Sirach-a tupa hian kum 1321 BC khan a pu thuziâk hi Hebrai ṭawng
aṭangin
Grik ṭawngah
a letling a, chutah chuan Hebrai Bible hlawm thuma ṭhen
hi a ziak lang tawh a ni. Amaherawhchu a
hlawm tawpna ber ‘Ketibiim’ hi erawh chu hming dang vuahin ‘lehkabu dangte’
tiin a dah thung. Chuvangin hetih hun lai hi chuan hlawm hnuhnung ber (kan la
sawi tur) hi chu phuah khâwm fel thlap a la ni lo vang tih a rin theih. Daniala
bu hi 165BC vela ziah nia ngaih a ni a, hei pawh hi zawlnei lehkhabuah a tel
hman ta lo niin an ngai.
iii)
Ketubiim (Thuziakte):
Sam,
Thufingte, Joba, Hla thlan khâwmte, Ruthi, Ṭah hla, Thuhriltu, Estheri, Daniala, Ezra,
Nehemia leh Chronicles 1&2-te hi Ketubiim tia an sawi ṭhinte
chu an ni. Juda pawl ṭhenkhatte chuan hei aia tam hi an nei a ni.
Kum
90AD velah khan Jerusalem chhiat hnua Juda sakhaw hmunpui Jamnia-ah Juda
mihtiam rualte Hebrai Bible-a telh tur lehkhabu ṭhenkhat
chungchângah an inhmukhâwm a. Hetah hian Juda mithiam pahnih Hillel-a pawlte
leh Shammai-a pawl te an inhmu khawm a ni. Hillelea pawlte hi pawm zau deuh an
ni a, Shammaia pawlte erawh chu ngaihdan hlui vuan pawl, pam zîm leh duh fîr
deuhte an ni. Hemi Jamnia Council-ah hian Estheri, Hla thlan khawm leh Thuriltu
lehkhabute chungchang an sawi khâwm niin an sawi a. Hillela pawlte ngaihdan
angin an thu an keuh thlu a, Bible-ah telh a ni ta a ni.
Eng
pawh ni se Thuthlung Thar lehkhabu ṭhenkhat ziah hun lâi (70-100AD) hi chuan Hebrai
Bible hi hlawm thum fêl takah ṭhen tawh niin a lang. Luka 24:44-ah khan,
“Mosia dânah te, Zawlneite lehkhabûah te, Fakna Hlabûah te” tih ziak a awm a.
Hei hian Hebrai Bible hlawm thum chungchang a sawia ngaih a ni. Kum 100AD kha
chuan Hebrai Bible pumpui hi lakkhâwm fel tawh nia ngaih a ni.
Heng
Hebrai Bible-a lehkhabute hlawm thuma ṭhena, hi a tir taka la khâwmtute hre chiang
thei tawh lo mah ila, tûna kan Thuthlung Hlui lehkhabute hi a tawpa thlang
feltute chu Pharisaite an ni. Pharisaite hian Bible-a telh tur chin an thlan
fel lai hian tehfûng fêl tak an nei a, chûngte chu:-
a)
Ezra hnu lama lehkhabu ziah nia ngaihte chu an
pawm duh lo. A chhan chu Ezra hun kha Pathianin a bîk taka zawlneite hnêna thu
a puan chhuah ṭhin tawpnaah an ngai.
b)
Hebrai ṭawnga ziah ni lo, Grik ṭawnga
thuziakte kha chu Judate ziah pawh ni se na hnâwl vek a ni.
c) Anmahni
Pharisaiten Juda dan an zam ṭhinte nena inrem lo lehkhabute chu an hnâwl vek
bawk niâ sawi a ni.
Thuthlung
Hlui, hi kan hriat tak angin, keini kristiante ni lovin Judate pawm leh rem khâwm
a ni a. Lal Isua ngêi pawhin chu chu a hmang a ni. Kristianna a lo darh zau tak
zêlah khan Grik ṭawng
hmang kristiante chuan Grik ṭawng hmang Judate Bible an ṭawm ve mai zel a. Grik ṭawng hmang kristiante zingah rau rau pawh an
Bible hman a inang chuang lo. Entirnan- Aigupa rama Alexandia vêla kristiante
Thuthlung Hlui leh Suria ram kristiante Thuthlung Hlui chu lehkhabu awm zât
pawh a inang chiah lo. Kohhran pâ-ten Thuthlung Hluia lehkhabu an ziah tlar
pawh inang kim thlap a awm meuh lo a ni.
Hun
rei lotêah kristianna a lo darh zâu ta a, Palestina ram chhûng aiin ram pâwnah
kristian an lo tam ta thuai a. An Thuthlung Hlui pawh a darh zau zâwk ta daih
mai a ni. Grik ṭawnga
lehlin (Septuagint) an hmang ber a, hei hi Latin ṭawnga lehlin a ni ta zêl a. He Latin ṭawnga lehlin (Old LatinVersion) hi kum 382AD
khan Pope Damacus-an mithiam lâr tak Jerome-a kha ennawn a, siam ṭha turin a ti a. Jerome-a chuan Bethlehemah
ngei chamchilhin Hebrai Bible aṭangina letling ta a. Old Latin Version aiin Hebrai Bible-ah
lehkhabu a tlem zâwk daih tih a hmu chhuak a, tin, Hebrai Bible ang chiah chu
Bible-a pawm tûrin a rawt a. Hebrai Bible-a awm ve lo, Latin Bible-a awm sîte
kha Apocrypha a vuah a, letlingin a telh ta thô a. Apocrypha tel lo hian tuna
kan hman ang chiah hi a ni.
Martin
Luthera chuan Thuthlung Hlui leh Thuthlung Thar inkarah hian Apocrypha chu
dahin, “Pathian lehkhabu chu tling pha lo mah se, chhiar ve atan chuan lehkhabu
ṭangkai tak
a ni” tiin a sawi. Hei hi tun thlenga keini ngaihdan pawh a ni. 1559 leh 1561-a
siamṭhat kohhran
inkhawmpuiah Apocrypha bu hi hnâwl fel a ni ta a ni. 1647-a Presbyterian
Puthiam 121 leh midang 30 ten Westminster Abbey-ah intâwk khâwmin ‘Westminster
Confession’ an siâmah pawh Thuthlung Hlui bu 39 chauh an pawm thû an tichiang
nawn leh a. “Apocrypha an tih hi Pathian thawk khum a nih ve loh avangin
Pathian Lehkhabu Thianghlimah a tel lo. Chuvangin Pathian kohhran chunga thu
neitu tak a ni lo a, mihring thuziak dangte âia pawm emaw hman zawk tur emaw a
ni chuâng lo”, tiin Apocrypha chungchânga an ngaihdan an lo keuh thlu fel tawh
a ni.
Roman
Catholic leh Orthodox Kohhrante chuan Apocrypha bute hi Bible-ah an pawm a.
Keini Siamṭhat kohhrante chuan Hebrai
Bible-a awm, Thuthlung Hlui Bu 39-te chauh hi Bible-ah kan pawm ta zêl a ni.
Judate chhiar dân chuan Thuthlung Hlui bu pumpui hi lehkhabu 24-ah an chhiar a
ni.
Mosia hun
lai (526BC) aṭang tawhin 165BC thlenga mi chi hrang hrang-ten chhan hrang hrang
vânga, hun hrang hrangah hmun hrang hranga Pathian inpuânna an dawn, thu-a an
ziah chhuah a ni a. A ṭziaktute hi Lal te, Puithiam te, Sipai te, Lal no hlântu
te, kut hnathawk te, ran vulhtu te, Lalnu te leh a dang te an ni a. Heng zawng
zawngte hian Thlarau pakhat hruaina hnuaiah thupui laipui pakhat vuan tlatin
Pathian thil tum chu an thai lang ṭheuh a ni.
II.
THUTHLUNG
THAR
Thuthlung
Thar bute hi a tir chuan Grik ṭawnga ziah a ni a, a hnuah Latin, Syriac,
Ethiopic, Coptic ṭawngtein lehlin a ni a. Kum zabi 13-na hnuah sap ṭawngin
lehlin a ni ve leh a, chumi hnuah khawvel ṭawng hrang hranga lehlin a ni ta zel
a ni.
Kan hriat
angin Thuthlung Thar bu-ah hian lehkhabu 27 a awm a. Printing Press hmuh chhuah
a nih hma phei chuan kutziakin an inhlân chhawng a. A hmanrua atan rairuang kûng
aṭanga siam Papyrus te, savun te, bellei ang chi vuak phek (ostraca) te an
hmang a, inches 6-15 vela se, inches 3-9 vela hlai a ni a, an zawm khawm a, a
zialin an dah ṭhin a, zial khat hi feet 32-35 vela sei a ni deuh ber. Johana
lehkhathawn 2&3-te hi ziak tur chuan lehkha phek inches 11x6 pakhat a tawk.
Matthaia bu ziak tur chuan feet 30, Luka bu ziak tur chuan feet 31, Marka ziak
tur chuan feet 19, Johana Bu ziak tur chuan feet 23 leh inches 6 a ngai a ni.
Papyrus-ah chuan hawrawppui inzawm zatin an ziak ṭhin. Hemi hnu hian kum zabi
4-na velah chuan savun lehkha (vellum) hi an hmang lar hle a ni.
i)
THUTHLUNG
THAR ZIAH A NIH CHHANTE:
Thuthlung
Bute pawh hi Thuthlung Hlui bute ang thoin Bible atana ziah tum sa râna ziah an
ni bik lova. Lal Isua chanchin leh zirtirnate chu zirtirte leh a dam lai
hmutute chuan ring thar zawkte an hrilh chhâwng zel a. Mahse Mizo ten ‘unau
thawnthu sawi pawh a dang’ kan lo tih ṭhin ang deuhin sawi dan leh pawm dan te
a lo hrang ṭan ta a. Zirtirte leh Isua dam lai hmututen mual an liam zel bawk nen,
ziaka dah duhna a lo piang ta a. A hnuaia mite hi a hlawm lian deuha Thuthlung
Thar bute ziah an nih chhante chu a ni:
a)
Hun kâr tla-in ziaka vawn ṭhat ṭûlna a hring.
b)
Ram kâr inhlatnain ziaka vawn ṭhat ṭûlna a
hring.
c)
Zirtirna dik lo do nan.
d)
Ringtute fiahna atan.
ii)
THUTHLUNG
THAR BUA PAWM TURA TEHNATE:
Chutia Isua chanchin leh a zirtirna te ziaka
a lo awm tâkah chuan a hnua Lal Isua zuitu mi hrang hrangin Lal Isua chanchin bâkah
Pathian thu leh anmahni rawngbawlna te chu ziaka dahin a lo awm ta nual mai a.
Hmun hran hrana kohhran ṭiak tirte tan chuan pawm tûr chin tihchian ṭulna a tur
chhuak ta a. A hnuaia mite hi Thuthlung Thar
bua telh tûra tehna an hmante a ni:
a)
A postol-te kut chhuak a ni ngêi tûr a ni.
b)
A thu zirtirna a him ṭha tûr a ni.
c)
A dawngtute (ziah chhante) leh an vawn ṭhatnate
mi rintlak an ni ngei tûr a ni.
d)
Thuziak dam khawchhuak a ni tûr a ni.
Tihte hi
an tehna hman pawimawh deuhte a ni.
iii)
LAKKHÂWM
DAN:
a) Paula Lehkhathawnte:
Paula lehkhathawnte hi ziah hmasak ber an
niin a lang a. AD 50-65 inkâr vela ziah vek niin an ngai a. Kum zabi 2-na ral
hmaa lakkhawm fel vek nia ngaih a ni.
b)
Chanchin Ṭha
bute:
AD 65-100 inkâr vela ziah niin an ngai a.
Marka ziak hi AD 65-70 inkâr vela ziah nia ngaih a ni a; Matthaia ziak hi AD
79-90 inkâr vela ziah nia ngaih a ni a; Luka ziak hi AD 90 vela ziah nia ngaih
a ni a; Johana ziak hi AD 90 hnu deuha ziah nia ngaih a ni. AD 200 lamah chuan
Chanchin ṭha bu li-te Bible-a pawm thuah harsatna a awm tawh lo niin a lang.
c) Lehkhabu dangte:
i)
Tirhkohte Thiltih bu hi Dr. Lukan AD 80 hnu
deuha a ziah nia ngaih a ni a.
ii)
Hebrai Lehkhathawn hi a ziaktu tak hi hriat a
ni chiah lo na’ngin AD 70-80 inkar vela ziah nia ngaih a ni.
iii)
Jakoba lehkhathawn, Petera lehkhathawn, Johana
lehkhathawn pathumte, Juda lehkhathawn te hi AD 300-ah chuan an lar hle tawh
tih hriat a ni a.
iv)
Thupuan bu hi pawm har ber pawl a ni.
Thuthlung Thar bute Bible-a pawm a nihna tur
hian kohhran pa hrang hrang ten hma an lo sât a, AD 367 ah Athanasius-a chuan
kohhrante lehkha a thawnin Thuthlung Thar atân pawm tûr chin a tichiangin
rawtna a nei a, chu chu tuna kan neih 27-te hi an ni. Hei hi Hippo khaw
Inkhawmpui (AD 393), Carthage khaw Inkhawmpui (AD 397), Constantinople
khawpui-a Quinisextine Council (AD 692)-ah te chuan an nemnghet a, sawi buai
zui a awm tawh lo a ni.
III.
KAN HRIAT
ATANA ṬHA-TE:
1.
Bible hi mi chi hrang hrangte-a Pathian
Thlarau Thianghlim hnathawh lo lang chhuak a ni. Kan sawi tawh angin dinhmun
inchen lo tak tak, thiamna inchen lo tak tak, tum dân inang lo tak tak ten heti
taka zâi khata luânga thu an ziak thei hi an zaa kaihruaitu Thalarau Thianghlim
tel lova thil awm thei a ni hauh lo tih hi a chiang reng mai. Kum zabi sang tam
kar dana ziaktuten tum thuhmun, kawh thuhmun neia an ziak thei hi Pathian thu a
nihzia finfiahtu pawimawh berte zinga mi a ni.
2.
Bible hi eng hnam tan pawh Pathian inpuanna
pawmtlak a ni vek mai hi a ropuina dang leh a ni. Vawiina hnam tam tak thuziak
hi hnam dang tana rintlak ve hmuh tur a tam lo khawp ang. Mahse Bible hi chu
eng hnam tan pawh rintlak lehkhabu daihzai leh ropui ber a ni.
3.
Bible hriatchian hi ringtute tan a pawimawh.
Kohhran pate pawhin fimkhur takin Bible tur an lo thlang a. Keini hian eng
angin nge kan thu pawm danah hian kan fimkhur ve le???
Comments
Post a Comment