BIBLE LO PIAN CHHUAH DAN


BIBLE LO PIAN CHHUAH DAN
-          Rev. Johana
Bible tih awngkam hi sapawng a ni a, Mizoten ‘Baibul’ tiin kan awng angin kan hmang zui ve ta zêl a ni. Sap awnga ‘Bible’ tih chu Latin awng ‘Biblia’ tih aanga lâk a ni a. Chu chu Grik awng ‘Biblos’ tih aanga lâk a ni ve leh a, a awmzia chu ‘lehkhabu’ tihna a ni. Lehkhabu pakhat te deuh si sawina atân hian ‘biblion’ an hmang a, pakhat aia tam sawi dâwn chuan ‘biblia’ hman a ni hin. French awngin ‘la bible’ an ti a, French awng aang chuan sap awngin ‘bible’ tih hi lo piângin, Mizoten ‘Baibul’ kan lo ti ve ta a ni.
Bible sawina atân hian ‘lehkha thu’ (scripture) tih te pawh hman a ni ve hîn a. II Tim 3:15-ah pawh ‘lehkha thianghlim’ tih hman a ni bawk. Tin, Judate chuan Bible hi ‘kitbe haqqodish’ an ti a, ‘lehkhabu thianghlim’ tihna a ni. Mizoten ‘Pathian Lehkhabu thiânghlim’ tiin a bu chhung thu hrilhfiahna ha tak ni pah fâwmin kan lo phuah a, a mâwiin a inhmeh hle a ni.
Bible hi mi chi hrang hrangten hun hrang hrangah tum leh chhan hrang hrang neia an ziah a ni a. A tîrah tûmah hian Bible ziah an tum sa lêm lo. Heng lehkhabute hi ziah a lo nih tâkah chuan Pathian inpuânna leh a duh zâwng leh duh loh zâwng hriât theihna lehkhabu a ni tih ringtuten an hria a, rinna leh thiltih teh nân an hmang a, zawi zawiin Pathian lehkhabuah an lo pawm ta a ni.
I.                   THUTHLUNG HLUI:
Thuthlung Hlui bu hi Judate chuan an Bible bîkah an pawm a. Hlawm thumah an hen a, chûngte chu:
i)                   Torah (Mosia lehkhabu pangâte):
Genesis, Exodus, Leviticus, Numbers leh Deuteronomy bûte hi ‘Torah’ tiin an sawi hin. Heng lehkhabute hi ‘Pentateuch’ an vuah a, ‘Mosia lehkhabu panga-te’ tiin an sawi bawk hin. ‘Torah’ tih chu ‘thupêk, dân, zirtîrna’ ti tein a hrilhfiah theih âwm e. Mosia ziahah an ngai a ni. Judate hi thluak ha tak hnam an nih avangin ziaka thu vawn hat an chîng lêm lova, thawnthû anga awngkâa inhlan chhâwn mai an chîng zawk a, chutiang chuan chhuan rei tak tak thlengin an inhlân chhâwng hin a ni. Heng Mosia lehkhabu pangate pawh hi a hlâwma, tuna kan neih ang thlapa an neih meuh chu kum BC zabi 6-na laihâwl vêlah a ni daiha chhût a ni. Bible atâna an pawm phei chu BC zabi 4-na vel daih nia ngaih a ni.
Samari mite leh Judate hi BC zabi 4-na lai vela intithiam lo an niin an lang a, Samari mite phei chuan tun thleng hian heng kan sawi tak Mosia lehkhabu pangâte chauh hi Bible-ah an pawm nghe nge a ni. Mosia ziak chu a ni tlângpui ngei ang a, mahse Joshua 24:26-a Joshuan Lalpa Danbu-ah a ziah thû lo lang pawh hi tûna kan sawi ‘Torah’ thô hi a ni a. Tin, Mosia hian ama thih thûte hi a ziak thei lo hrim hrim a, hêngte avang hian Mosia ziah niin a hming tumtû ni mahse Mosia ni lo midang pawhin an kut an thlâk ve ngêi tih erawh hnial rual a ni lo thung.
ii)                 Nebiim (Zawlnei lehkhabute):
Hebrai Bible/Thuthlung Hluia an lehkhabu dang leh chu zawlneite lehkhabû ‘Nebiim’ hi a ni. Jushua, Roreltute, Samuela 1&2, Lalte 1&2, Isaia, Jeremia, Ezekiela leh zawlnei tê 12-te hi ‘Nebiim’ tia zawlneite lehkhabua an huamtîr chinte chu an ni.
Zawlneite lehkhabu hi Torah ai chuan Bible-ah an pawm har deuh nia ngaih a ni. Amaherawhchu lehkhabu henkhatte hi chu ringtute inpâwlkhawmin rei tak an lo hman fo tawh a ni. A lakhawmtûte hi tûte nge tih hriât theih ni tawh chiah lo mahse zawlnei ngaisangtu leh an zirtirnain a hneh takte an nih a rinawm. Kum BC 22 velah khan zawlnei lehkhabute hi lak khawm fel tawh ngei niin a lang. Kum 180BC lai vela thuziak Jesus ben Sirach finna bu-ah chuan tuna zawlneite lehkhabu kan sawi ang chiaha indawt fel thlapa dah a lô ni tawh a ni (Sirach 45:10). Chuvangin hemi kum hma lam hian zawlnei lehkhabute hi phuah khawm fel tawh a nih a rin theih a ni. Ben Sirach-a tupa hian kum 1321 BC khan a pu thuziâk hi Hebrai awng aangin Grik awngah a letling a, chutah chuan Hebrai Bible hlawm thuma hen hi a ziak lang tawh a ni.  Amaherawhchu a hlawm tawpna ber ‘Ketibiim’ hi erawh chu hming dang vuahin ‘lehkabu dangte’ tiin a dah thung. Chuvangin hetih hun lai hi chuan hlawm hnuhnung ber (kan la sawi tur) hi chu phuah khâwm fel thlap a la ni lo vang tih a rin theih. Daniala bu hi 165BC vela ziah nia ngaih a ni a, hei pawh hi zawlnei lehkhabuah a tel hman ta lo niin an ngai.
iii)               Ketubiim (Thuziakte):
Sam, Thufingte, Joba, Hla thlan khâwmte, Ruthi, ah hla, Thuhriltu, Estheri, Daniala, Ezra, Nehemia leh Chronicles 1&2-te hi Ketubiim tia an sawi hinte chu an ni. Juda pawl henkhatte chuan hei aia tam hi an nei a ni.
Kum 90AD velah khan Jerusalem chhiat hnua Juda sakhaw hmunpui Jamnia-ah Juda mihtiam rualte Hebrai Bible-a telh tur lehkhabu henkhat chungchângah an inhmukhâwm a. Hetah hian Juda mithiam pahnih Hillel-a pawlte leh Shammai-a pawl te an inhmu khawm a ni. Hillelea pawlte hi pawm zau deuh an ni a, Shammaia pawlte erawh chu ngaihdan hlui vuan pawl, pam zîm leh duh fîr deuhte an ni. Hemi Jamnia Council-ah hian Estheri, Hla thlan khawm leh Thuriltu lehkhabute chungchang an sawi khâwm niin an sawi a. Hillela pawlte ngaihdan angin an thu an keuh thlu a, Bible-ah telh a ni ta a ni.
Eng pawh ni se Thuthlung Thar lehkhabu henkhat ziah hun lâi (70-100AD) hi chuan Hebrai Bible hi hlawm thum fêl takah hen tawh niin a lang. Luka 24:44-ah khan, “Mosia dânah te, Zawlneite lehkhabûah te, Fakna Hlabûah te” tih ziak a awm a. Hei hian Hebrai Bible hlawm thum chungchang a sawia ngaih a ni. Kum 100AD kha chuan Hebrai Bible pumpui hi lakkhâwm fel tawh nia ngaih a ni.
Heng Hebrai Bible-a lehkhabute hlawm thuma hena, hi a tir taka la khâwmtute hre chiang thei tawh lo mah ila, tûna kan Thuthlung Hlui lehkhabute hi a tawpa thlang feltute chu Pharisaite an ni. Pharisaite hian Bible-a telh tur chin an thlan fel lai hian tehfûng fêl tak an nei a, chûngte chu:-
a)      Ezra hnu lama lehkhabu ziah nia ngaihte chu an pawm duh lo. A chhan chu Ezra hun kha Pathianin a bîk taka zawlneite hnêna thu a puan chhuah hin tawpnaah an ngai.
b)      Hebrai awnga ziah ni lo, Grik awnga thuziakte kha chu Judate ziah pawh ni se na hnâwl vek a ni.
c)      Anmahni Pharisaiten Juda dan an zam hinte nena inrem lo lehkhabute chu an hnâwl vek bawk niâ sawi a ni.
Thuthlung Hlui, hi kan hriat tak angin, keini kristiante ni lovin Judate pawm leh rem khâwm a ni a. Lal Isua ngêi pawhin chu chu a hmang a ni. Kristianna a lo darh zau tak zêlah khan Grik awng hmang kristiante chuan Grik awng hmang Judate Bible an awm ve mai zel a. Grik awng hmang kristiante zingah rau rau pawh an Bible hman a inang chuang lo. Entirnan- Aigupa rama Alexandia vêla kristiante Thuthlung Hlui leh Suria ram kristiante Thuthlung Hlui chu lehkhabu awm zât pawh a inang chiah lo. Kohhran pâ-ten Thuthlung Hluia lehkhabu an ziah tlar pawh inang kim thlap a awm meuh lo a ni.
Hun rei lotêah kristianna a lo darh zâu ta a, Palestina ram chhûng aiin ram pâwnah kristian an lo tam ta thuai a. An Thuthlung Hlui pawh a darh zau zâwk ta daih mai a ni. Grik awnga lehlin (Septuagint) an hmang ber a, hei hi Latin awnga lehlin a ni ta zêl a. He Latin awnga lehlin (Old LatinVersion) hi kum 382AD khan Pope Damacus-an mithiam lâr tak Jerome-a kha ennawn a, siam ha turin a ti a. Jerome-a chuan Bethlehemah ngei chamchilhin Hebrai Bible aangina letling ta a. Old Latin Version aiin Hebrai Bible-ah lehkhabu a tlem zâwk daih tih a hmu chhuak a, tin, Hebrai Bible ang chiah chu Bible-a pawm tûrin a rawt a. Hebrai Bible-a awm ve lo, Latin Bible-a awm sîte kha Apocrypha a vuah a, letlingin a telh ta thô a. Apocrypha tel lo hian tuna kan hman ang chiah hi a ni.
Martin Luthera chuan Thuthlung Hlui leh Thuthlung Thar inkarah hian Apocrypha chu dahin, “Pathian lehkhabu chu tling pha lo mah se, chhiar ve atan chuan lehkhabu angkai tak a ni” tiin a sawi. Hei hi tun thlenga keini ngaihdan pawh a ni. 1559 leh 1561-a siamhat kohhran inkhawmpuiah Apocrypha bu hi hnâwl fel a ni ta a ni. 1647-a Presbyterian Puthiam 121 leh midang 30 ten Westminster Abbey-ah intâwk khâwmin ‘Westminster Confession’ an siâmah pawh Thuthlung Hlui bu 39 chauh an pawm thû an tichiang nawn leh a. “Apocrypha an tih hi Pathian thawk khum a nih ve loh avangin Pathian Lehkhabu Thianghlimah a tel lo. Chuvangin Pathian kohhran chunga thu neitu tak a ni lo a, mihring thuziak dangte âia pawm emaw hman zawk tur emaw a ni chuâng lo”, tiin Apocrypha chungchânga an ngaihdan an lo keuh thlu fel tawh a ni.
Roman Catholic leh Orthodox Kohhrante chuan Apocrypha bute hi Bible-ah an pawm a. Keini Siamhat kohhrante chuan Hebrai Bible-a awm, Thuthlung Hlui Bu 39-te chauh hi Bible-ah kan pawm ta zêl a ni. Judate chhiar dân chuan Thuthlung Hlui bu pumpui hi lehkhabu 24-ah an chhiar a ni.

Mosia hun lai (526BC) aṭang tawhin 165BC thlenga mi chi hrang hrang-ten chhan hrang hrang vânga, hun hrang hrangah hmun hrang hranga Pathian inpuânna an dawn, thu-a an ziah chhuah a ni a. A ṭziaktute hi Lal te, Puithiam te, Sipai te, Lal no hlântu te, kut hnathawk te, ran vulhtu te, Lalnu te leh a dang te an ni a. Heng zawng zawngte hian Thlarau pakhat hruaina hnuaiah thupui laipui pakhat vuan tlatin Pathian thil tum chu an thai lang ṭheuh a ni.

II.            THUTHLUNG THAR
Thuthlung Thar bute hi a tir chuan Grik ṭawnga ziah a ni a, a hnuah Latin, Syriac, Ethiopic, Coptic ṭawngtein lehlin a ni a. Kum zabi 13-na hnuah sap ṭawngin lehlin a ni ve leh a, chumi hnuah khawvel ṭawng hrang hranga lehlin a ni ta zel a ni.

Kan hriat angin Thuthlung Thar bu-ah hian lehkhabu 27 a awm a. Printing Press hmuh chhuah a nih hma phei chuan kutziakin an inhlân chhawng a. A hmanrua atan rairuang kûng aṭanga siam Papyrus te, savun te, bellei ang chi vuak phek (ostraca) te an hmang a, inches 6-15 vela se, inches 3-9 vela hlai a ni a, an zawm khawm a, a zialin an dah ṭhin a, zial khat hi feet 32-35 vela sei a ni deuh ber. Johana lehkhathawn 2&3-te hi ziak tur chuan lehkha phek inches 11x6 pakhat a tawk. Matthaia bu ziak tur chuan feet 30, Luka bu ziak tur chuan feet 31, Marka ziak tur chuan feet 19, Johana Bu ziak tur chuan feet 23 leh inches 6 a ngai a ni. Papyrus-ah chuan hawrawppui inzawm zatin an ziak ṭhin. Hemi hnu hian kum zabi 4-na velah chuan savun lehkha (vellum) hi an hmang lar hle a ni.

i)             THUTHLUNG THAR ZIAH A NIH CHHANTE:
Thuthlung Bute pawh hi Thuthlung Hlui bute ang thoin Bible atana ziah tum sa râna ziah an ni bik lova. Lal Isua chanchin leh zirtirnate chu zirtirte leh a dam lai hmutute chuan ring thar zawkte an hrilh chhâwng zel a. Mahse Mizo ten ‘unau thawnthu sawi pawh a dang’ kan lo tih ṭhin ang deuhin sawi dan leh pawm dan te a lo hrang ṭan ta a. Zirtirte leh Isua dam lai hmututen mual an liam zel bawk nen, ziaka dah duhna a lo piang ta a. A hnuaia mite hi a hlawm lian deuha Thuthlung Thar bute ziah an nih chhante chu a ni:
a)                 Hun kâr tla-in ziaka vawn ṭhat ṭûlna a hring.
b)                 Ram kâr inhlatnain ziaka vawn ṭhat ṭûlna a hring.
c)                 Zirtirna dik lo do nan.
d)                Ringtute fiahna atan.

ii)           THUTHLUNG THAR BUA PAWM TURA TEHNATE:
Chutia Isua chanchin leh a zirtirna te ziaka a lo awm tâkah chuan a hnua Lal Isua zuitu mi hrang hrangin Lal Isua chanchin bâkah Pathian thu leh anmahni rawngbawlna te chu ziaka dahin a lo awm ta nual mai a. Hmun hran hrana kohhran ṭiak tirte tan chuan pawm tûr chin tihchian ṭulna a tur chhuak ta a.  A hnuaia mite hi Thuthlung Thar bua telh tûra tehna an hmante a ni:
a)                 A postol-te kut chhuak a ni ngêi tûr a ni.
b)                 A thu zirtirna a him ṭha tûr a ni.
c)                 A dawngtute (ziah chhante) leh an vawn ṭhatnate mi rintlak an ni ngei tûr a ni.
d)                Thuziak dam khawchhuak a ni tûr a ni.
Tihte hi an tehna hman pawimawh deuhte a ni.

iii)          LAKKHÂWM DAN: 
a)   Paula Lehkhathawnte:
Paula lehkhathawnte hi ziah hmasak ber an niin a lang a. AD 50-65 inkâr vela ziah vek niin an ngai a. Kum zabi 2-na ral hmaa lakkhawm fel vek nia ngaih a ni.
b)   Chanchin Ṭha bute:
AD 65-100 inkâr vela ziah niin an ngai a. Marka ziak hi AD 65-70 inkâr vela ziah nia ngaih a ni a; Matthaia ziak hi AD 79-90 inkâr vela ziah nia ngaih a ni a; Luka ziak hi AD 90 vela ziah nia ngaih a ni a; Johana ziak hi AD 90 hnu deuha ziah nia ngaih a ni. AD 200 lamah chuan Chanchin ṭha bu li-te Bible-a pawm thuah harsatna a awm tawh lo niin a lang.
c)    Lehkhabu dangte:
i)                   Tirhkohte Thiltih bu hi Dr. Lukan AD 80 hnu deuha a ziah nia ngaih a ni a.
ii)                Hebrai Lehkhathawn hi a ziaktu tak hi hriat a ni chiah lo na’ngin AD 70-80 inkar vela ziah nia ngaih a ni.
iii)              Jakoba lehkhathawn, Petera lehkhathawn, Johana lehkhathawn pathumte, Juda lehkhathawn te hi AD 300-ah chuan an lar hle tawh tih hriat a ni a.
iv)               Thupuan bu hi pawm har ber pawl a ni.
Thuthlung Thar bute Bible-a pawm a nihna tur hian kohhran pa hrang hrang ten hma an lo sât a, AD 367 ah Athanasius-a chuan kohhrante lehkha a thawnin Thuthlung Thar atân pawm tûr chin a tichiangin rawtna a nei a, chu chu tuna kan neih 27-te hi an ni. Hei hi Hippo khaw Inkhawmpui (AD 393), Carthage khaw Inkhawmpui (AD 397), Constantinople khawpui-a Quinisextine Council (AD 692)-ah te chuan an nemnghet a, sawi buai zui a awm tawh lo a ni.
III.          KAN HRIAT ATANA ṬHA-TE:
1.      Bible hi mi chi hrang hrangte-a Pathian Thlarau Thianghlim hnathawh lo lang chhuak a ni. Kan sawi tawh angin dinhmun inchen lo tak tak, thiamna inchen lo tak tak, tum dân inang lo tak tak ten heti taka zâi khata luânga thu an ziak thei hi an zaa kaihruaitu Thalarau Thianghlim tel lova thil awm thei a ni hauh lo tih hi a chiang reng mai. Kum zabi sang tam kar dana ziaktuten tum thuhmun, kawh thuhmun neia an ziak thei hi Pathian thu a nihzia finfiahtu pawimawh berte zinga mi a ni.
2.      Bible hi eng hnam tan pawh Pathian inpuanna pawmtlak a ni vek mai hi a ropuina dang leh a ni. Vawiina hnam tam tak thuziak hi hnam dang tana rintlak ve hmuh tur a tam lo khawp ang. Mahse Bible hi chu eng hnam tan pawh rintlak lehkhabu daihzai leh ropui ber a ni.
3.      Bible hriatchian hi ringtute tan a pawimawh. Kohhran pate pawhin fimkhur takin Bible tur an lo thlang a. Keini hian eng angin nge kan thu pawm danah hian kan fimkhur ve le???

Comments

Popular posts from this blog

SERMON - BEISEINA NUNG

SERMON - KRAWS PUA ISUA ZUI